چهارمنارِ فوتوژنیک، در دلِ پیچ‌وخمِ کوچه‌های میانِ «پوشکین» و «خواجه‌نورآباد»، بیشتر به سبک‌های هندی می‌ماند تا معماری بخارایی. این بنا، دروازه‌ی باقی‌مانده از یک مدرسه‌ی علوم دینی است که در سال ۱۸۰۷ ساخته شد و امروزه اثری از آن نیست. نامش در زبان تاجیکی به معنای «چهار مناره» است — هرچند این برج‌ها در واقع مناره‌های واقعی نیستند، بلکه سازه‌های تزئینی هستند.
با پرداخت ۴۰۰۰ واحد از پول ازبکستان، می‌توانید به پشت‌بام ساختمان بروید و از نزدیک، هم‌قدِ مناره‌های دل‌فریبش بایستید. غرفه‌های سوغات‌فروشی روبروی بنا هم وسایل جالبی از یادگاری‌های دوران شوروی و عکس‌های سیاه‌وسفیدِ بخارای پیش از انقلاب را می‌فروشند.
چهارمنار؛ مدرسه قدیمی بخارا
مدرسه‌ی چهارمنار — که با نام مدرسه‌ی خلیف نیازکول نیز شناخته می‌شود — دروازه‌ی یک مدرسه‌ی ویران‌شده و یکی از برترین جاهای دیدنی بخارا است. این بنا در کوچه‌ای شمال شرقی مجموعه‌ی «لَب‌حوض» قرار دارد و به عنوان میراث فرهنگی تحت حفاظت یونسکو و جاذبه‌ای مهم در تور ازبکستان شناخته می‌شود.
نمادهای چور مینور یا چهارمنار
با وجود ظاهر غیرمتعارف، فضای داخلی آن نمونه‌ای کلاسیک از مساجد آسیای مرکزی است. برخی معتقدند چهار برج آن نماد چهار دین بزرگ جهان هستند — نظریه‌ای که با دقت در تزئینات سازه قابل تأمل می‌شود: چرخ بودایی، ماهی و صلیب‌های مسیحی و نقوش اسلامی در کنار هم.
“گنبد عظیم مرکزی، نماد وحدت آسمانی و خداست — چهار برج سخت‌گیر و باشکوه، زیر سایه‌ی این گنبد به هم می‌آمیزند.”
تاریخچه‌ی چهارمنار
این سازه توسط خلیف نیازکول، تاجری ثروتمند از ترکمن‌های بخارا، در قرن نوزدهم و تحت حکومت سلسله‌ی «جنیدیان» ساخته شد. بسیاری چهارمنار را دروازه‌ی مدرسه‌ی پشت‌آن تصور می‌کنند، اما در واقع این بنا مجموعه‌ای با دو عملکرد عبادی و مسکونی بوده است. مدرسه‌ی متصل به آن سال‌ها پیش تخریب شده، اما چهارمنار همچنان ایستاده است.
معماری چهارمنار
شکل عجیب بیرونیِ چهارمنار با فضای داخلیِ معمول مساجد آسیای مرکزی تضاد جالبی دارد. گنبد این بنا اکوستیک منحصر‌به‌فردی ایجاد می‌کند و آن را به مکانی ایده‌آل برای مراسم ذکر صوفیان تبدیل کرده است — آیینی همراه با تلاوت، آواز و موسیقی. اتاق‌های مسکونی دو طرف بنا تا حدی فروریخته‌اند و تنها پایه‌هایشان باقی مانده. جالب آنکه بسیاری از این «مدرسه‌ها» در واقع خوابگاه دانشجویان بودند و کلاس درسی در کار نبود! ازبک‌ها به چهارمنار لقب تاج‌المحک بخارا داده‌اند.
چرا باید چهارمنار را ببینید؟
- چهار برج نمادین — تنها اثر ثبت‌شده‌ی یونسکو در بخارا با این سبک معماری
- تجربه‌ی صوفیانه — طنین صدایتان زیر گنبدِ ذکرخانه را آزمایش کنید!
- یادگاری‌های تاریخی — از عکس‌های قدیمی تا اشیای دوران شوروی
سخن پایانی
چهارمنار فقط یک بنای تاریخی نیست؛ قصه‌گویی است با آجرهای فیروزه‌ای. هر مناره‌اش فصلِ جداگانه‌ای از تاریخ بخارا را روایت می‌کند — از شکوه صوفیان تا هیاهوی جاده‌ی ابریشم. اگر بخارا را کتابی تصور کنیم، چهارمنار مقدمه‌ی شاعرانه‌ی آن است. پیشنهاد می‌کنیم هنگام غروب به دیدنش بروید، وقتی سایه‌های چهار برجش مثل چهار قلم روی کاغذِ آسمان می‌نویسند. «بخارا را با چهارمنار بشناس، نه با نقشه!» مثل یک ازبکی. امیدواریم از مطالعه معرفی مجموعه چهارمنار لذت برده باشید و با دیدگاه ارزشمند خود، نارون را در ارائه محتواهای گردشگری مفید یاری نمایید.
منابع: Central-Asia.Guide
