اگر روزی در کوچههای باریک کیوتو قدم بزنید، شاید با سایهای از ظرافت و سکوت روبهرو شوید؛ زنی با کیمونوی رنگارنگ، صورتی چون نقاب سفید و گامهایی آرام که در پس هر حرکتش رازی از تاریخ نهفته است. این زنان اسرارآمیز، که در دل سنتهای ژاپنی زاده شدهاند، تنها هنرمندانی در لباس سنتی نیستند؛ آنها روایتگران بیکلام فرهنگی چندصدسالهاند که همچنان نفس میکشد. اما در حقیقت، گیشاها چه کسانی هستند و چرا تا این اندازه در فرهنگ ژاپن جایگاهی ویژه دارند؟
گیشاها چه کسانی هستند؟
گیشا هنرمندان حرفهای هستند که در مهمانیها، ضیافتها و گردهماییهای مختلف حضور مییابند تا از مهمانان پذیرایی کنند. آنها در هنرهای سنتی ژاپنی همچون رقص و موسیقی، و همچنین در فنون ظریف برقراری ارتباط اجتماعی آموزش میبینند. وظیفه اصلی گیشا این است که با گفتوگوهای دلنشین، اجرای بازیهای نوشیدنی و رقصهای چشمنواز، فضای مهمانی را گرم و دوستانه کنند و مهمانان را در نهایت آرامش قرار دهند.
تاریخچه گیشاها
گیشاها قرنهاست که بخشی از فرهنگ ژاپن به شمار میروند – هرچند شاید برایتان جالب باشد بدانید که نخستین گیشاها در واقع مردان بودند. در دوران ادو، حدود ۵۰۰ تا ۶۰۰ مرد بهعنوان تایکوموچی فعالیت میکردند که همان شکل مردانه گیشا به حساب میآمد. مردان گیشا در کنار اربابان فئودال خود حاضر میشدند و در عین حال نقش داستانگو، هنرمند و میزبان مراسم چای را بر عهده داشتند.
بهطور سنتی، گیشاها دستیاران اویران بودند؛ عنوانی که به عالیرتبهترین روسپیان و فاحشههای اشرافی ژاپن در دوران ادو اطلاق میشد (دورانی که در آن زمان، فحشا در ژاپن قانونی بود). بسیاری از نقاشیها و چاپهای چوبی ژاپنی، دنیای پر زرقوبرق و پیچیده اویرانهای قرن هفدهم و دستیاران گیشای آنان را به تصویر کشیدهاند. بهتدریج، اربابان و میهمانان زمان بیشتری را با گیشاها سپری میکردند؛ زیرا آنها از نظر اجتماعی در دسترستر بودند و هزینه کمتری نسبت به اویرانها برای اجرای رقص یا دیگر هنرهای سنتی دریافت میکردند.
در اوایل دهه ۱۸۰۰، نقش گیشا بهطور عمده به زنان سپرده شد و این روند تا زمان جنگ جهانی دوم ادامه داشت؛ زمانی که بسیاری از زنان به کار در کارخانهها مشغول شدند و مردان دیگر وقتی برای سرگرمی نداشتند.
شهرت ناخوشایند گیشاها بهعنوان کارگران جنسی نیز از همان دوران آغاز شد. برخی از زنانی که پیشتر در این حرفه فعال بودند، خدمات خود را با عنوان «دختران گیشا» به سربازان آمریکایی که خیابانهای ژاپن را پر کرده بودند معرفی کردند.
گیشاها چه کارهایی نمیتوانند انجام دهند؟
اغلب گفته میشود: «گیشاها با هنر ازدواج کردهاند، نه با مرد.» به همین دلیل، گیشاها اجازهٔ ازدواج ندارند و اگر بخواهند ازدواج کنند، باید حرفهٔ خود را ترک کنند. داشتن دوستپسر نیز برای آنها ممنوع است؛ موضوعی که میتواند این شغل را برای بسیاری از زنان کمتر جذاب کند. با این حال، بسیاری از مشتریان ممکن است دلبستگی ویژهای به یک گیشای خاص پیدا کنند و همین میزان پیوند عاطفی برای برخی زنان کافی است تا در طول بزرگسالی در این حرفه بمانند. هیچ سن بازنشستگی مشخصی برای گیشا وجود ندارد؛ بنابراین اگر نخواهند ازدواج کنند، میتوانند تا پایان عمر به فعالیت ادامه دهند.
از سوی دیگر، با وجود ممنوعیت ازدواج، داشتن فرزند برای گیشاها بلامانع و حتی نسبتاً رایج است. هرچند به دلیل همان قواعد، پدران غالباً در زندگی فرزندان حضور پررنگی ندارند.
انواع گیشا
گیشاها به دو دسته تقسیم میشوند: مایکو (گیشای در حال آموزش) و گیشای رسمی. تبدیل شدن به گیشا دستکم شش سال آموزش پیوسته میطلبد؛ دورهای که طی آن مهارتهای گوناگون آموخته میشود و مراحل متعدد ورود به زندگی گیشا طی میگردد.
مایکو – گیشای در حال آموزش
آموزش مایکو معمولاً از ۱۴–۱۵ سالگی آغاز میشود. دختران جوان به خانهٔ گیشا یا مدرسهٔ آموزشی (اوکیا) میپیوندند و دورهٔ شیکومی را میگذرانند. این دوره که از چند ماه تا یکسال طول میکشد، آنها را با وظایف پایه، پوشیدن کیمونو، و درسهای موسیقی و رقص آشنا میکند. در این مرحله بهجای کیمونو سنتی، لباس عادی میپوشند.
سپس وارد مرحلهٔ مینارای میشوند؛ جایی که با مشاهدهٔ بزرگترها در ضیافتها و مهمانیها، آداب پذیرایی و سرگرمسازی میهمانان را فرا میگیرند. پس از آن، با برگزاری مراسم میزهداشی بهطور رسمی به عنوان مایکو معرفی میشوند و شاگردیای حدود پنج سال را آغاز میکنند.
گیکو (گیشای رسمی)
برای گذار از مایکو به گیشای رسمی آزمون مشخصی وجود ندارد؛ تصمیمگیری با مسئولان مدرسهٔ آموزشی است. آیینی به نام «تغییر یقه» برگزار میشود که طی آن یقهٔ کیمونو از سفیدِ منقوش به سرخ، به یقهای کاملاً سفید تغییر میکند؛ نشانهای از متانت و ورود به مقام رسمی گیشا.
چگونه میتوان یک گیشا شد؟
ظاهر گیشا بخش اساسی حرفهٔ اوست؛ آمادهسازی کامل برای روز کاری گاه بیش از دو ساعت زمان میبرد.
آرایش گیشا
چهرهٔ سفیدپودری گیشاها با پودر اوشیرویی شکل میگیرد؛ پودری که با آب به خمیر تبدیل میشود. ابتدا پایهای روغنی به نام ابورا روی پوست زده میشود و سپس با قلمموی پهن هاکه کل صورت با اوشیرویی پوشانده میگردد. گردن عمدتاً بیرنگ میماند، جز دو خط در پشت که کشیده میشود؛ زیرا گردن در فرهنگ ژاپنی بخشی اغواگر است و تضاد پوست برهنه با سفیدی چهره جلوهای نمادین و همچون «نقاب» میآفریند. خطچشم و ریمل سیاه استفاده میشود؛ خمیر تسوبوشی روی ابروها مینشیند تا رنگدانهٔ سرخ افزوده شود. برخی گیشاها ابرو را میتراشند تا ابرویی یکنواختتر ترسیم کنند. رژلب سرخ بِنی لبها را غنچهگون میکند و بهعنوان سرخی گونه و گوشهٔ چشم نیز بهکار میرود.
موهای یک گیشا
آرایش مو بسته به جایگاه گیشا تغییر میکند و با شانهها، سنجاقها و گلهای پارچهای طرحهای ظریف و شناختهشدهای میسازد. برای حفظ این شینیونهای پیچیده، از بالش ویژهای به نام تاکا-ماکورا («بالش بلند») استفاده میشد که بیش از آنکه بالش باشد، تکیهگاهی با حفرهای در میانه بود و چندان راحت نبود. امروزه بسیاری از گیشاها از کلاهگیسهای حرفهای کاتسورا با موی طبیعی استفاده میکنند، در حالیکه مایکوها بیشتر موهای خود را به سبکهای سنتی میآرایند.
کیمونو لباس گیشا
کیمونوهای گیشا ساده و باوقارند و معمولاً از کتان، ابریشم، پشم یا پنبه دوخته میشوند. کیمونوی مایکو آستینهای بلند فوریسوده دارد و کیمونوی گیشای رسمی آستینهای کوتاهتر تومسوده. طرحها و نقوش اغلب بازتاب فصلها هستند و کیمونو ممکن است از لایههای بسیار – گاه تا پانزده لایه – تشکیل شود؛ ازاینرو سنگین است و حرکت با آن آهسته و سنجیده انجام میشود.
رژیم غذایی گیشاها
رژیم غذایی برای گیشا اهمیت اساسی دارد؛ هم در حفظ اندام و هم در سلامت پوست. آنان معمولاً به رژیم سنتی ژاپنی پایبندند: چای سبزِ سرشار از آنتیاکسیدان، برنج، ماهی و جلبک دریایی.
گیشاها در کجا هنوز حضور دارند؟
گیشاها را میتوان در چندین شهر ژاپن از جمله توکیو و کانازاوا یافت، اما بیشک کیوتو، پایتخت پیشین ژاپن، همچنان بهترین و معتبرترین مکان برای تجربه فرهنگ گیشا است. این شهر دارای پنج محله اصلی گیشا یا همان هاناماچی است. چهار مورد از آنها ــ گیون کوبو، گیون هیگاشی، میاگاواچو و پونتوشو ــ در مرکز کیوتو و اطراف منطقه گیون قرار دارند، در حالی که پنجمین محله، کامیشیچیکن، در نزدیکی معبد کیتانو تنمانگو واقع شده است.
گیشاها و شاگردان آنها (مایکوها) در خانههای مخصوصی به نام اوکیا زندگی میکنند. در کیوتو، دختران جوان معمولاً از ۱۵ سالگی وارد اوکیا میشوند تا هنرهای سنتی، مهارتهای مهماننوازی و فنون ارتباطی را بیاموزند. پس از گذراندن دوره آموزشی اولیه و یک آزمون، دخترانی که استعداد و پشتکار بیشتری دارند، به مقام مایکو (شاگرد گیشا) میرسند و چند سال بعد به عنوان یک گیشای کامل شناخته میشوند.
ضیافتهای گیشا در کجا برگزار میشود و چه کسانی میتوانند شرکت کنند؟
مکان معمول برگزاری ضیافتهای گیشا، اوچایا یا خانههای چای است که یکی از عناصر اصلی محلههای گیشا محسوب میشوند. اوچایا تنها فضای اتاقهای تاتامی برای برگزاری مراسم را فراهم میکند؛ غذا و حضور گیشاها به صورت جداگانه سفارش داده میشود. اوچایاها به دلیل سنتهای دیرینه خود، مکانهایی بسیار انحصاری هستند و فقط به مشتریان قابل اعتماد اجازه ورود میدهند.
برخلاف رستورانهای معمولی، اوچایا در پایان مراسم صورتحساب ارائه نمیدهد. بلکه تمامی هزینههای شب، از جمله اجاره اتاق، غذا، حضور گیشاها و حتی کرایه تاکسی، در حسابی جاری ثبت شده و ماهی یکبار از حساب بانکی مشتری برداشت میشود. این نظام مالی بر پایه اعتماد شکل گرفته است، بنابراین مشتریان جدید تنها در صورتی پذیرفته میشوند که یکی از مشتریان قدیمی به عنوان ضامن آنها معرفی شود.
در شهر کانازاوا، یکی از اوچایاهای قدیمی منطقه هیگاشی چایا به نام شیما اوچایا به موزه تبدیل شده است. این موزه به گردشگران اجازه میدهد از نزدیک با ساختار داخلی یک اوچایا سنتی آشنا شوند و اتاقهای تاتامی، ابزارها، لوازم جانبی و سازهای موسیقی سنتی آن را مشاهده کنند.
در اوچایا چه میگذرد؟
در طول یک ضیافت، مهمانان همراه با غذا و نوشیدنی، از گفتوگوها و بازیهای سرگرمکننده مایکو و گیشا لذت میبرند. مایکوها و گیشاها وظیفه دارند با شوخطبعی و مهارت در صحبت، مهمانان را سرگرم کنند و مراقب باشند که جام هیچکس خالی نماند. بخشی دیگر از این مراسم شامل بازیهای متنوعی است که بازنده معمولاً باید یک جام دیگر بنوشد.
اوج فرهنگی هر شب، اجرای رقص فصلی توسط گیشا است که با موسیقی سنتی همراه میشود. موسیقی غالباً با ساز شامیسن توسط گیشای دیگری نواخته میشود. تعداد مایکوها و گیشاهای حاضر در هر ضیافت به اندازه مهمانی و بودجه مشتری بستگی دارد.
آیا گردشگران معمولی هم میتوانند در ضیافت گیشا شرکت کنند؟
ضیافتهای گیشا همواره مراسمهایی خاص، انحصاری و گرانقیمت بودهاند. اما با توجه به رکود اقتصادی در چند دهه اخیر، بسیاری از اوچایاها محدودیتهای خود را کاهش دادهاند. امروزه تقریباً هر گردشگری که بودجه کافی داشته باشد، میتواند از طریق آژانسهای مسافرتی یا هتلها در چنین مراسمی شرکت کند. حتی شرکتهایی وجود دارند که بهطور ویژه گردشگران خارجی بدون دانش زبان ژاپنی را هدف قرار دادهاند.
اگر از طریق آژانس رزرو کنید، هزینه معمول برای یک ضیافت کامل با حضور یک مایکو یا گیکو حدود ۵۰ هزار ین است، بهعلاوه هزینه غذا که بین ۱۰ تا ۳۰ هزار ین برای هر نفر متغیر است. از آنجا که گیشاها مهارت مکالمه به زبان انگلیسی را نمیآموزند (زیرا باید به گویش کیوتویی صحبت کنند)، برخی خدمات با هزینهای اضافی مترجم در اختیار مهمانان قرار میدهند.
دیگر راههای تجربه فرهنگ گیشا
اگر بودجه شما محدود است، همچنان راههای دیگری برای تجربه فرهنگ گیشا وجود دارد. سادهترین گزینه، تماشای اجرای روزانه در گیون کورنر است؛ تئاتری که گردشگران خارجی را هدف قرار داده و مجموعهای از هنرهای ژاپنی از جمله رقص مایکو را به نمایش میگذارد.
در ماه آوریل، رویداد میاکو اودوری فرصت ارزشمندتری برای تماشای رقصهای مایکو و گیشا است. هر روز چندین اجرای یکساعته در سالن تئاتر گیون کوبو کابورنجو برگزار میشود.
یکی از خدمات پرطرفدار کیوتو در تور ژاپن، تجربه پوشیدن لباس مایکو یا گیکو و عکاسی با کیمونو است. استودیوهای مایکو در سراسر شهر وجود دارند و همین باعث شده گردشگران بسیاری با ظاهر مایکوهای «غیرواقعی» در خیابانهای کیوتو و اطراف جاذبههای دیدنی ظاهر شوند. این تجربه معمولاً حدود ۱۰ هزار ین هزینه دارد و شامل عکاسی حرفهای نیز میشود.
و در نهایت، اگر شانس یارتان باشد، میتوانید یک مایکو یا گیکوی واقعی را در خیابانهای کیوتو مشاهده کنید، بهویژه هنگام غروب در محلههای گیون یا پونتوشو. با این حال، در صورت مشاهده، باید با احترام رفتار کنید، چرا که بسیاری از شکایات ناشی از گردشگری بیرویه مربوط به رفتار نامناسب گردشگرانی است که مانند پاپاراتزیها به دنبال گرفتن عکس از آنها میروند.
منابع: Japan-Guide.com
